خلق و خو یکی از مفاهیم بنیادین در روانشناسی است که به ویژگی‌های پایدار و نسبی رفتار و واکنش‌های احساسی فرد اشاره دارد. بررسی و درک خلق و خو از دیرباز مورد توجه فیلسوفان و دانشمندان بوده و نظریه‌های متعددی در طول تاریخ شکل گرفته است. در این بخش، به مهم‌ترین نظریه‌های خلق و خو از یونان باستان تا روانشناسی مدرن می‌پردازیم.
یکی از قدیمی‌ترین و معروف‌ترین نظریه‌ها درباره خلق و خو، نظریه چهار اخلاط است که به بقراط (Hippocrates) نسبت داده می‌شود و بعدها توسط گالن توسعه یافت. بر اساس این نظریه، خلق و خو و شخصیت انسان از تعادل چهار مایع بدن یا اخلاط (خون، بلغم، صفرا و سودا) ناشی می‌شود:
دموی (Sanguine): خلق و خوی شاداب، خوش‌بین و اجتماعی
صفراوی (Choleric): خلق و خوی پرانرژی، عصبانی و جاه‌طلب
بلغمی (Phlegmatic): خلق و خوی آرام، خونسرد و منطقی
سوداوی (Melancholic): خلق و خوی اندوهگین، حساس و دقیق
این نظریه تأثیر زیادی بر طب و روانشناسی قرون وسطی و دوره رنسانس داشته و تا حدودی در روانشناسی معاصر هم به عنوان پایه‌ای برای برخی طبقه‌بندی‌های شخصیتی مطرح است.
در قرن بیستم، زیگموند فروید و پیروانش، خلق و خو را به عنوان بخش مهمی از ساختار روان انسان مورد بررسی قرار دادند. فروید باور داشت که نیروهای ناخودآگاه، تمایلات جنسی و پرخاشگری، و تعارضات دوران کودکی، نقش کلیدی در شکل‌گیری خلق و خو و شخصیت دارند.
نظریه ساختار روان: خلق و خو به تعامل میان بخش‌های “نهاد” (Id)، “من” (Ego) و “فراخود” (Superego) وابسته است.
نظریه روان‌پویشی: بر روی تأثیر تجارب اولیه کودکی و دفاع‌های روانی در شکل‌گیری خلق و خو تأکید دارد.
روانشناسان معاصر بیشتر خلق و خو را در چارچوب نظریه ویژگی‌ها بررسی می‌کنند که شخصیت و خلق و خو را مجموعه‌ای از ویژگی‌های نسبتاً پایدار تعریف می‌کند.
مدل پنج عامل بزرگ شخصیت (Big Five): این مدل شامل پنج بعد اصلی است که برخی از آن‌ها با خلق و خو ارتباط مستقیم دارند:
باز بودن به تجربه (Openness)
وجدان (Conscientiousness)
برون‌گرایی (Extraversion)
توافق‌پذیری (Agreeableness)
روان‌رنجوری یا ناپایداری عاطفی (Neuroticism)
خلق و خو در روانشناسی ویژگی‌ها: خلق و خو اغلب با بعد روان‌رنجوری و برون‌گرایی مرتبط است و این ابعاد در پیش‌بینی رفتار و سلامت روان نقش مهمی دارند.
با پیشرفت علوم زیستی و شناختی، نظریه‌های جدیدی شکل گرفته‌اند که به عوامل زیستی و نوروبیولوژیکی خلق و خو می‌پردازند.
نقش ژنتیک: مطالعات دوقلوها نشان می‌دهد که خلق و خو تا حدود زیادی وراثتی است.
نقش سیستم عصبی: تنظیم فعالیت مغز و انتقال‌دهنده‌های عصبی مانند سروتونین و دوپامین در شکل‌گیری خلق و خو اهمیت دارند.
نظریه تنظیم عاطفی: برخی نظریه‌ها خلق و خو را توانایی تنظیم هیجانات و پاسخ به محرک‌ها می‌دانند.
این نظریه‌ها خلق و خو را تحت تأثیر شناخت‌ها، باورها و تجربیات یادگیری می‌دانند.
نظریه شناختی: باورها و تفسیرهای فرد از موقعیت‌ها بر خلق و خو تأثیر می‌گذارند.
نظریه یادگیری اجتماعی: رفتارها و خلق و خو از طریق مشاهده و تقلید شکل می‌گیرند.
بررسی نظریه‌های مختلف درباره خلق و خو نشان می‌دهد که این مفهوم چندبعدی و پیچیده است و عوامل زیستی، روانی، اجتماعی و شناختی در شکل‌گیری آن نقش دارند. شناخت این نظریه‌ها کمک می‌کند تا بتوانیم بهتر به تفاوت‌های فردی و نیازهای روانی افراد پی ببریم و روش‌های مؤثرتری برای حمایت و درمان روانی ارائه دهیم.
