اختلال توجه و تمرکز (Attention Deficit Disorder یا ADD) و نوع همراه با بیشفعالی آن (ADHD)، از شایعترین اختلالات دوران کودکی هستند که در سالهای اخیر رشد قابل توجهی در آمار تشخیص داشتهاند.
اما سؤال اصلی بسیاری از والدین این است:
چرا برخی از کودکان دچار این اختلال میشوند؟ آیا ژنتیکی است، از محیط یاد میگیرند یا تربیت اشتباه باعث آن است؟
پاسخ کوتاه این است که هیچ عامل واحدی وجود ندارد.
اختلال توجه نتیجهی ترکیب چند عامل ژنتیکی، عصبی، محیطی و تربیتی است که با هم تعامل دارند و باعث میشوند عملکرد مغز در تمرکز و کنترل رفتار دچار اختلال شود.
در ادامه، این عوامل را بهصورت علمی و روان بررسی میکنیم تا بهتر درک کنیم چرا برخی از کودکان با چنین چالشی روبهرو میشوند.
🔬 عامل اول: ژنتیک و نقش وراثت در اختلال توجه و تمرکز
تحقیقات گستردهی روانشناسی عصبی نشان دادهاند که ژنتیک سهم بسیار مهمی در بروز اختلال توجه و تمرکز دارد.
اگر یکی از والدین یا بستگان درجهیک (پدر، مادر، خواهر یا برادر) سابقهی اختلال تمرکز یا بیشفعالی داشته باشند، احتمال بروز آن در کودک ۲ تا ۸ برابر بیشتر از سایر کودکان است.
چرا ژنتیک مهم است؟
مغز انسان از طریق ژنها، ساختار و شیمی خاصی برای پردازش اطلاعات دارد. در کودکان مبتلا به ADHD یا ADD:
-
تعادل انتقالدهندههای عصبی (بهویژه دوپامین و نورآدرنالین) دچار اختلال است.
-
نواحی خاصی از مغز مثل لوب پیشپیشانی (Prefrontal Cortex) که مسئول تمرکز، کنترل تکانه و تصمیمگیری است، فعالیت کمتر یا ناپایدار دارد.
-
مسیرهای عصبی مرتبط با “پاداش و انگیزش” به محرکهای بیرونی حساسترند، در نتیجه کودک برای تمرکز به تحریک بیشتر نیاز دارد.
بنابراین، ژنها زمینه را فراهم میکنند اما بهتنهایی عامل قطعی نیستند. آنچه باعث فعالشدن یا تشدید این زمینه میشود، معمولاً شرایط محیطی و سبک زندگی است.
🌍 عامل دوم: محیط و تأثیر شرایط زندگی کودک
محیطی که کودک در آن رشد میکند، نقش تعیینکنندهای در نحوهی بروز و شدت اختلال توجه دارد. حتی اگر ژنتیک زمینهساز باشد، محیط میتواند آن را تقویت یا تعدیل کند.
عوامل محیطی مؤثر:
۱. استرسهای دوران بارداری
مادرانی که در دوران بارداری دچار استرس شدید، تغذیهی نامناسب، مصرف سیگار یا الکل بودهاند، بیشتر در معرض داشتن فرزندی با مشکلات توجه هستند. این عوامل رشد عصبی جنین را تحت تأثیر قرار میدهند.
۲. قرارگیری در معرض سموم محیطی
قرار گرفتن کودک در معرض سرب، دود سیگار، آلودگی هوا یا مواد شیمیایی خانگی میتواند باعث آسیب خفیف در عملکرد مغز شود و تمرکز او را کاهش دهد.
۳. سبک زندگی پرتحریک
زندگی امروزی با تلویزیون، تبلت، موبایل و بازیهای سریع دیجیتال، باعث میشود مغز کودک به محرکهای فوری عادت کند.
در نتیجه، زمانی که باید تمرکز کند (مثل خواندن کتاب یا گوش دادن در کلاس)، ذهنش بهدنبال تغییر سریع و تحریک جدید است.
۴. کمبود خواب و تغذیه نامناسب
کمبود ویتامینهای گروه B، آهن، امگا-۳ و زینک میتواند بر عملکرد سیستم عصبی تأثیر بگذارد. همچنین خواب ناکافی باعث کاهش قدرت تمرکز و افزایش تحریکپذیری میشود.
۵. رویدادهای استرسزا
تجربهی طلاق والدین، جابهجاییهای مکرر، فوت یکی از نزدیکان یا تنشهای خانوادگی مداوم، از دیگر عوامل محیطیاند که به بیثباتی هیجانی و اختلال در تمرکز منجر میشوند.
👨👩👧 عامل سوم: سبک تربیتی و الگوهای رفتاری والدین
در بسیاری از موارد، محیط خانوادگی و شیوهی تربیت والدین نقش غیرمستقیم اما مهمی در تشدید یا کاهش علائم اختلال تمرکز دارد.
سبکهای تربیتی مؤثر:
🔹 تربیت کنترلگر یا سختگیرانه
والدینی که بیش از حد قانونمدار، تنبیهمحور یا غیرمنعطف هستند، باعث افزایش اضطراب و رفتارهای مقابلهای در کودک میشوند. اضطراب ذهنی تمرکز را کاهش میدهد.
🔹 تربیت سهلگیرانه
در مقابل، خانوادههایی که هیچ ساختار یا نظم مشخصی ندارند، با وجود نیت خوب، زمینهی بینظمی ذهنی را تقویت میکنند.
کودکی که برنامهی روزانه ندارد، مرزها را نمیشناسد و قوانین خانه مشخص نیست، نمیتواند در محیط مدرسه تمرکز کند.
🔹 نبود توجه مثبت
وقتی کودک بیشتر با تذکر و انتقاد مواجه شود تا تحسین، احساس بیکفایتی پیدا میکند و انگیزهی ذهنی برای تمرکز را از دست میدهد.
در حالی که توجه مثبت و تشویقِ بهموقع میتواند عملکرد مغزی مرتبط با انگیزش را فعال کند.
🔹 الگوبرداری رفتاری
کودکان از والدین خود الگو میگیرند. اگر والدین خود دچار بینظمی، استرس یا عدم تمرکز باشند، این الگو بهصورت ناخودآگاه در کودک هم تکرار میشود.
🧠 تعامل سه عامل با هم؛ چرا باید نگاه سیستمی داشت
در روانشناسی رشد، دیگر هیچکدام از این عوامل بهتنهایی بررسی نمیشود.
دانشمندان معتقدند اختلال توجه و تمرکز نتیجهی تعامل سهگانهی ژنتیک، محیط و تربیت است.
بهعنوان مثال:
کودکی ممکن است از نظر ژنتیکی مستعد اختلال تمرکز باشد، اما اگر در محیطی آرام، با حمایت والدین و نظم تربیتی مناسب رشد کند، احتمال بروز علائم بسیار کمتر خواهد بود.
در مقابل، حتی کودک بدون زمینهی ژنتیکی نیز ممکن است با تجربهی استرس مزمن یا تربیت ناپایدار، دچار مشکلات تمرکز شود.
🧩 نقش مغز در میان این عوامل
مغز کودکان دارای مسیرهای عصبی پویاست. یعنی در سالهای ابتدایی زندگی هنوز در حال شکلگیری است و تحت تأثیر محیط و تجربهها قرار دارد.
بنابراین، اگر کودک در محیطی قرار بگیرد که تحریک مناسب، خواب کافی، بازی هدفمند و تعامل عاطفی سالم در آن وجود دارد، مغز میتواند بسیاری از ضعفهای ژنتیکی را جبران کند.
به همین دلیل است که روشهای درمانی مثل نوروفیدبک، بایوفیدبک، بازیدرمانی و آموزش مهارتهای توجه که در مرکز «تحول ذهن و زندگی» انجام میشود، بر اساس همین قابلیت انعطاف مغز طراحی شدهاند.
💬 آیا والدین مقصرند؟
پرسشی رایج میان والدین این است:
«آیا ما باعث بروز اختلال تمرکز در فرزندمان شدهایم؟»
پاسخ علمی این است که نه، شما مقصر نیستید.
اما نقش مهمی در مدیریت شرایط و بهبود آن دارید.
محیط خانوادهی امن، رفتارهای قابل پیشبینی و ارتباط مثبت والدین با کودک، میتواند شدت علائم را بهطور چشمگیری کاهش دهد.
🛠 چه باید کرد؟ گامهای اولیه برای والدین
-
آگاه باشید، نه نگران. مطالعه دربارهی این اختلال به شما کمک میکند رفتار کودک را بهتر درک کنید.
-
از مقایسهی کودک با دیگران بپرهیزید. ذهن هر کودک منحصربهفرد است.
-
الگوی تمرکز باشید. وقتی شما در خانه با آرامش و برنامهریزی رفتار کنید، کودک بهتدریج یاد میگیرد چگونه تمرکز کند.
-
از متخصص کمک بگیرید. ارزیابی دقیق توسط روانشناس کودک میتواند تفاوت بین «حواسپرتی طبیعی» و «اختلال توجه» را مشخص کند.
-
از روشهای علمی مثل نوروفیدبک و بازیدرمانی استفاده کنید. این روشها به مغز کمک میکنند دوباره مسیرهای تمرکز را فعال کند.
در سایت تحول ذهن و زندگی میتوانید مقالات تخصصی بیشتری دربارهی درمانهای علمی و غیرتهاجمی مثل نوروفیدبک، بایوفیدبک و تمرینهای تمرکز مطالعه کنید.
🧭 جمعبندی
اختلال توجه و تمرکز در کودکان نتیجهی ترکیب پیچیدهای از ژنتیک، محیط و تربیت است.
ژنها زمینهسازند، محیط آن را فعال میکند، و سبک تربیتی میتواند شدت یا کاهش علائم را تعیین کند.
خبر خوب این است که با آگاهی والدین و مداخلهی علمی، عملکرد مغز کودک قابل بهبود است.
کودکی که امروز تمرکز ندارد، با آموزش درست میتواند در آینده انسانی موفق، خلاق و متفکر شود — فقط کافی است مسیر درست را بشناسیم و صبور باشیم.
