خلق و خو در کودکان: چه چیزهایی از ابتدا با ما هستند؟
خلق و خو یکی از مهمترین مفاهیم روانشناسی رشد است که از همان نخستین روزهای زندگی ظاهر میشود. خلق و خو در کودکان به الگوهای نسبتاً پایدار واکنش هیجانی و رفتاری گفته میشود که زمینهساز شکلگیری شخصیت و رفتارهای آینده فرد هستند.
اما چه عواملی ذاتیاند؟ آیا کودک با «سبک خاصی» از رفتار به دنیا میآید یا همه چیز را از محیط یاد میگیرد؟ در ادامه به بررسی ریشههای خلق و خو، دستهبندیهای رایج و تأثیر آن بر فرزندپروری خواهیم پرداخت.
خلق و خو چیست و چرا مهم است؟
در روانشناسی، خلق و خو به تفاوتهای فردی در واکنشهای هیجانی، سطح فعالیت، توجه و توانایی تنظیم هیجانها گفته میشود. این ویژگیها از اوایل زندگی قابل مشاهدهاند و میتوانند تعیینکننده نحوه تعامل کودک با والدین، خواهر و برادر، محیط آموزشی و حتی موفقیتهای اجتماعی آینده باشند.
آیا خلق و خو در کودکان ذاتی است یا آموختهشده؟
بر اساس یافتههای علمی، بخش قابلتوجهی از خلق و خو در کودکان منشأ ژنتیکی دارد. پژوهشهای دوقلوها و نوزادان نشان دادهاند که ویژگیهایی مثل سطح تحریکپذیری، واکنش به تغییر، یا نیاز به نظم از ابتدا با ما هستند.
با این حال، محیط – بهویژه سبک فرزندپروری – نقش مهمی در شکلدهی، هدایت یا حتی تغییر تدریجی خلق و خو ایفا میکند. به بیان ساده، کودک ممکن است با خلق و خوی خاصی متولد شود، اما نحوه پاسخ محیط به او تعیین میکند که آن ویژگی چگونه رشد یا کنترل شود.
انواع خلق و خو در کودکان (بر اساس طبقهبندی توماس و چس)
توماس و چس، دو روانشناس پیشرو در مطالعه خلق و خو در کودکان، سه دسته اصلی خلق و خو را معرفی کردهاند:
1. کودک آسان (Easy Child)
-
تطبیقپذیر با تغییرات
-
منظم در خواب و غذا
-
واکنشهای مثبت به محرکهای جدید
2. کودک دشوار (Difficult Child)
-
واکنشهای شدید به ناکامی
-
تطبیقپذیری پایین
-
تحریکپذیری بالا
3. کودک کند گرمگیر (Slow-to-Warm-Up)
-
خجالتی و محتاط در برابر موقعیتهای جدید
-
نیازمند زمان برای سازگاری
-
واکنشهای ملایم ولی پایدار
نشانههای خلق و خو در نوزادی
علائم خلق و خو از همان ماههای اول زندگی نمایان میشود، از جمله:
-
واکنش به صداها یا نور: نوزادان برخی نسبت به صدا یا نور حساستر هستند.
-
الگوی خواب و تغذیه: برخی نوزادان خیلی زود الگوی منظمی پیدا میکنند، برخی نه.
-
سطح فعالیت بدنی: نوزادی که دائم در حال حرکت است با نوزاد آرام و ساکت فرق دارد.
-
شدت واکنشها: شدت گریه یا واکنش به درد میتواند تفاوت زیادی داشته باشد.
نقش والدین در سازگاری با خلق و خو
درک خلق و خو در کودکان کمک میکند والدین بهجای مقابله با ویژگیهای ذاتی، مسیر تربیتی خود را متناسب با فرزندشان تنظیم کنند. به این مفهوم، «تناسب رفتاری» گفته میشود. یعنی والدین اگر کودک دشواری دارند، باید صبر و پیشبینی بیشتری داشته باشند تا رابطهای مثبت بسازند.
برای مثال:
-
کودک حساس به سر و صدا، نیاز به محیط آرامتری دارد.
-
کودک بسیار فعال، بهتر است با بازیهای پرتحرک تخلیه هیجانی شود.
-
کودک کند گرمگیر نیاز به فرصت بیشتری برای تطبیق با مهد کودک یا محیطهای اجتماعی دارد.
تأثیر خلق و خو بر آینده کودک
خلق و خو میتواند زمینهساز ویژگیهای شخصیتی در بزرگسالی باشد. برای مثال:
-
کودکان فعال و اجتماعی، در آینده برونگرا میشوند.
-
کودکان حساس و محتاط، ممکن است در آینده اضطرابپذیر باشند اگر محیط حمایتی نداشته باشند.
-
کودکان با تحمل پایین در برابر ناکامی، در صورتی که آموزش مناسب نبینند، ممکن است به چالشهای تنظیم هیجانی دچار شوند.
نتیجهگیری
خلق و خو در کودکان یک ویژگی ژنتیکی و زیستی است که از نخستین روزهای تولد قابل مشاهده است. درک این ویژگیها و واکنشهای متناسب والدین، نقش تعیینکنندهای در رشد سالم کودک دارد. به جای تغییر خلق و خو، بهتر است نحوه تعامل با آن را بیاموزیم؛ چون هر خلق و خویی، در بستر مناسب، میتواند شکوفا شود.
