خلق و خو (Temperament) یکی از مفاهیم بنیادین در روانشناسی است که به مجموعه ویژگی‌های پایه‌ای، ذاتی و نسبتاً پایدار شخصیتی اشاره دارد که بر نحوه واکنش‌ها، رفتارها، احساسات و ارتباطات فرد تأثیر می‌گذارد.
خلق و خو به طور کلی به ویژگی‌های زیستی و ژنتیکی مربوط می‌شود که از بدو تولد وجود دارند و ساختار روانی-عاطفی پایه هر فرد را شکل می‌دهند. این ویژگی‌ها به نوعی منشأ اولیه‌ی رفتارهای فرد در پاسخ به محرک‌های محیطی هستند و معمولاً در طول زندگی به شدت تغییر نمی‌کنند، اگرچه ممکن است تحت تأثیر عوامل محیطی تعدیل شوند.
خلق و خو بیشتر به جنبه‌های زیستی و بیولوژیکی اشاره دارد و معمولاً در سال‌های اولیه زندگی قابل مشاهده است.
شخصیت شامل الگوهای پیچیده‌تر رفتار، نگرش و طرز تفکر است که در طول زمان شکل می‌گیرد و تحت تأثیر تجارب و محیط تغییر می‌کند.
روانشناسان، به ویژه در نظریه‌های کلاسیک مانند نظریه توماس و چس (Thomas & Chess)، خلق و خو را به چند بعد اصلی تقسیم می‌کنند که عبارتند از:
فعالیت (Activity): سطح انرژی و تحرک کودک یا فرد در انجام فعالیت‌های روزمره.
تنظیم‌پذیری (Rhythmicity): نظم و ثبات در الگوهای خواب، خوردن و رفتارهای زیستی.
پاسخ‌دهی به محرک‌ها (Approach/Withdrawal): واکنش اولیه فرد نسبت به محرک‌ها و موقعیت‌های جدید، شامل کنجکاوی یا پرهیز.
آستانه حساسیت (Threshold of Responsiveness): میزان حساسیت فرد به محرک‌های فیزیکی یا روانی.
شدت واکنش (Intensity of Reaction): میزان شدت پاسخ‌های هیجانی یا رفتاری به محرک‌ها.
مزاج عمومی (Mood Quality): تمایل به خلق مثبت یا منفی در رفتار روزمره.
تطبیق‌پذیری (Adaptability): توانایی سازگاری با تغییرات محیطی یا شرایط جدید.
پیش‌بینی رفتار: شناخت خلق و خو به روانشناسان و والدین کمک می‌کند تا رفتارهای کودکان را بهتر درک کرده و روش‌های تربیتی مناسب‌تری را انتخاب کنند.
پایه سازگاری روانی: خلق و خو تأثیر مستقیم بر چگونگی مواجهه فرد با استرس‌ها، مشکلات و روابط اجتماعی دارد.
شناخت تفاوت‌های فردی: این مفهوم توضیح می‌دهد چرا افراد در شرایط مشابه، واکنش‌های متفاوتی دارند.
تأثیر بر شخصیت و سلامت روان: خلق و خو به عنوان زمینه‌ای زیستی می‌تواند زمینه‌ساز برخی اختلالات روانی یا مشکلات رفتاری شود.
کودکان با خلق و خوی آسان: معمولاً خوش‌اخلاق، قابل انعطاف، و منظم هستند.
کودکان با خلق و خوی سخت: حساس، واکنش‌پذیر، و دارای الگوهای خواب و خوردن نامنظم.
کودکان با خلق و خوی کند: نسبت به محرک‌ها آهسته واکنش نشان می‌دهند، ممکن است نسبتاً محتاط و دوری‌گزین باشند.
خلق و خو، یک ساختار زیستی و نسبتا ثابت است که نحوه واکنش فرد به دنیای اطرافش را شکل می‌دهد. شناخت و درک خلق و خو در روانشناسی، کلید فهم رفتارها، تنظیم احساسات و پیش‌بینی نحوه سازگاری فرد با محیط است.
