بسیاری از افراد سال‌ها به جلسات مشاوره می‌روند اما تغییرات اساسی را در خود احساس نمی‌کنند. آن‌ها از روابط مخرب، عزت‌نفس پایین یا اضطراب رنج می‌برند، اما دلیل آن‌ها را نمی‌دانند. روان‌درمانی سنتی مانند CBT (درمان شناختی-رفتاری) برای بسیاری از اختلالات مؤثر است، اما زمانی که مشکلات ریشه در ساختار شخصیت دارند، رویکردی عمیق‌تر لازم است. اینجاست که “طرحواره‌درمانی” وارد میدان می‌شود.
طرحواره درمانی
طرحواره‌درمانی چیست؟
طرحواره‌درمانی (Schema Therapy) رویکردی جامع در روان‌درمانی است که توسط دکتر جفری یانگ در دهه 1990 معرفی شد. این روش ترکیبی از درمان شناختی رفتاری، روان‌تحلیل‌گری، دلبستگی‌درمانی و رفتاردرمانی دیالکتیکی (DBT) است.
در طرحواره‌درمانی، باورهای عمیق، تکرارشونده و ناکارآمدی که در دوران کودکی شکل گرفته‌اند و بر رفتار و احساسات ما در بزرگسالی تأثیر می‌گذارند، شناسایی و بازسازی می‌شوند. این باورها در زبان تخصصی “طرحواره” یا “تله‌های زندگی” نام دارند.
ریشه‌های شکل‌گیری طرح‌واره‌ها: دوران کودکی و نیازهای اساسی
یانگ معتقد است که انسان‌ها دارای پنج نیاز اساسی در دوران کودکی هستند:
ارتباط امن با دیگران
خودمختاری و احساس کفایت
آزادی در ابراز نیازها و احساسات
بازی و خودانگیختگی
مرزهای واقع‌بینانه
اگر این نیازها به‌درستی تأمین نشوند، کودک طرح‌واره‌هایی ناسازگار برای سازگاری با محیط شکل می‌دهد. این طرح‌واره‌ها در بزرگسالی فعال می‌شوند و باعث تکرار مشکلات مشابه در روابط، کار و احساسات فرد می‌شوند.
مثال‌هایی واقعی از شکل‌گیری تله‌های زندگی
طرحواره رهاشدگی: کودک دچار طلاق والدین شده و شاهد بی‌ثباتی عاطفی در خانه بوده است. در بزرگسالی در هر رابطه‌ای به‌شدت از طرد شدن می‌ترسد.
طرحواره نقص/شرم: کودکی که مکرراً مورد تحقیر والدین قرار گرفته، بعدها احساس بی‌ارزشی دارد و از روابط صمیمی اجتناب می‌کند.
انواع طرح‌واره‌های ناسازگار اولیه (EMS)
یانگ 18 طرحواره ناسازگار را شناسایی کرده که در پنج حوزه اصلی طبقه‌بندی می‌شوند:
1. طرد و رهاشدگی:
بی‌اعتمادی/بدرفتاری
رهاشدگی/بی‌ثباتی
نقص/شرم
انزوای اجتماعی
2. خودگردانی مختل:
وابستگی/بی‌کفایتی
آسیب‌پذیری نسبت به ضرر یا بیماری
درهم‌تنیدگی/خود تحریف‌شده
3. محدودیت‌های مختل:
استحقاق/بزرگ‌پنداری خود
خودکنترلی ناکافی
4. جهت‌گیری افراطی به دیگران:
اطاعت
ایثار
جلب تأیید و پذیرش
5. گوش‌به‌زنگی و بازداری:
منفی‌گرایی/بدبینی
بازداری هیجانی
معیارهای سخت‌گیرانه/کمال‌گرایی
حالت‌های ذهنی (Modes): الگوهای فعال در لحظه
حالت‌های ذهنی در طرحواره‌درمانی نقش بسیار مهمی دارند. این حالت‌ها نمایانگر ترکیبی از طرح‌واره‌ها، سبک‌های مقابله‌ای و حالات هیجانی هستند. حالت‌ها به چهار دسته اصلی تقسیم می‌شوند:
1. کودک ناسازگار:
کودک رهاشده، خشمگین، شرمنده، تنها و …
2. والد ناکارآمد:
والد منتقد، تنبیه‌گر، پرتوقع
3. سبک‌های مقابله‌ای:
تسلیم، اجتناب، جبران افراطی
4. بزرگ‌سال سالم:
هدفی که درمانگر سعی دارد به آن برسد؛ فردی متعادل، خودآگاه، و حمایت‌گر
سبک‌های مقابله‌ای ناسازگار با مثال
تسلیم: فردی که در برابر رفتارهای تحقیرآمیز شریک زندگی‌اش سکوت می‌کند، چون در ناخودآگاهش خود را سزاوار آن می‌داند.
اجتناب: زنی که از وارد شدن به روابط جدید پرهیز می‌کند تا دوباره احساس رهاشدگی را تجربه نکند.
جبران افراطی: مردی که دچار طرحواره نقص است ولی به شکل افراطی موفقیت‌طلبی می‌کند تا بر کمبود درونی خود سرپوش بگذارد.
مراحل طرحواره‌درمانی
طرحواره‌درمانی معمولاً بلندمدت است و طی چند مرحله انجام می‌شود:
ارزیابی: شناسایی طرح‌واره‌ها و حالت‌های ذهنی از طریق مصاحبه، پرسشنامه و مثال‌های زندگی واقعی
آموزش و آگاهی‌بخشی: آموزش به مراجع درباره مدل طرحواره و سبک‌های مقابله‌ای
ریشه‌یابی هیجانی: اتصال طرحواره به تجربیات کودکی با تکنیک‌هایی مثل تصور هدایت‌شده، بازآفرینی موقعیت‌ها
بازسازی شناختی و هیجانی: چالش با باورهای ناسازگار و جایگزینی آن‌ها با تفکرهای سالم
فعال‌سازی بزرگ‌سال سالم: آموزش و تمرین برای ساختن یک خود پخته و مسئول که بتواند والد منتقد یا کودک خشمگین را مدیریت کند
تکنیک‌های درمانی در طرحواره‌درمانی
تصور هدایت‌شده (Imagery Rescripting): فرد با راهنمایی درمانگر وارد خاطرات کودکانه می‌شود و سناریو را به شکلی سالم بازنویسی می‌کند.
گفت‌وگو با صندلی‌های خالی: مراجع در نقش کودک، والد یا بزرگ‌سال سالم صحبت می‌کند تا گفت‌وگوی درونی را تجربه کند.
دفترچه ثبت طرح‌واره‌ها: یادداشت افکار، موقعیت‌ها و واکنش‌های هیجانی برای آگاهی بیشتر
تکنیک‌های رفتاری: تمرین‌های عملی برای مقابله با اجتناب یا تقویت رفتار بزرگ‌سال سالم در زندگی واقعی
طرحواره درمانی
طرحواره‌درمانی برای چه افرادی مناسب نیست؟
در برخی موارد، افراد نیاز به درمان‌های تثبیت‌کننده‌تری دارند:
افراد دچار روان‌پریشی شدید
کسانی که در مراحل بحرانی اعتیاد هستند
افرادی با ناتوانی شناختی شدید که نمی‌توانند بین حالت‌های ذهنی تفکیک قائل شوند
چطور طرحواره‌درمانگر خوب پیدا کنیم؟
گواهی رسمی از ISST (انجمن بین‌المللی طرحواره‌درمانی)
تجربه درمان با اختلالات شخصیت
تسلط به ابزارهای شناختی-هیجانی و تلفیق درمانی
امکان برقراری رابطه درمانی امن، حمایت‌گر و بدون قضاوت
یک روایت فرضی از طرحواره‌درمانی موفق
فاطمه، ۳۲ ساله، با سابقه روابط ناکارآمد و احساس شدید بی‌ارزشی وارد طرحواره‌درمانی شد. در طول درمان، طرحواره «نقص/شرم» و «جلب تأیید» در او شناسایی شد. از تکنیک تصویرسازی برای بازنویسی خاطره تحقیر شدن در مدرسه استفاده شد. پس از شش ماه درمان، فاطمه توانست مرزهای سالم‌تری در روابطش ایجاد کند و خودپذیری بیشتری تجربه کند.
موارد کاربرد طرحواره‌درمانی
اختلال شخصیت مرزی (BPD)
اختلال شخصیت اجتنابی و وابسته
افسردگی مقاوم به درمان
اضطراب‌های فراگیر و اجتماعی
مشکلات مزمن در روابط
تروما و آسیب‌های دوران کودکی
عزت‌نفس پایین، کمال‌گرایی مفرط، احساس گناه یا بی‌ارزشی شدید
تفاوت طرحواره‌درمانی با سایر رویکردها
ویژگی‌ها
طرحواره‌درمانی
CBT
روان‌تحلیل‌گری
تمرکز بر دوران کودکی
بله
نه
بله
طول درمان
بلندمدت
کوتاه‌مدت
بلندمدت
هیجانی-شناختی
بله
بیشتر شناختی
بیشتر هیجانی
تمرکز بر شخصیت
بله
کمتر
بله
ساختار درمان
ساختارمند
ساختارمند
آزادتر
نتایج پژوهش‌های علمی
مطالعات گسترده‌ای اثربخشی طرحواره‌درمانی را تأیید کرده‌اند:
Giesen-Bloo و همکاران (2006): درمان مؤثر BPD نسبت به درمان‌های سنتی
Farrell و Shaw (2012): کاهش چشم‌گیر افسردگی و اضطراب پس از درمان
Nadort و همکاران (2009): بهبود عملکرد میان‌فردی و کاهش عود در اختلالات شخصیتی
طرحواره درمانی
جمع‌بندی: چرا طرحواره‌درمانی را انتخاب کنیم؟
اگر احساس می‌کنید در تله‌های تکراری گیر افتاده‌اید، اگر با وجود جلسات مشاوره هنوز تغییر عمیقی در زندگی‌تان اتفاق نیفتاده، طرحواره‌درمانی می‌تواند کلید بازسازی روانی شما باشد. این رویکرد برخلاف درمان‌های سطحی، به ریشه‌ها می‌پردازد، کودک درون‌تان را می‌فهمد و به شما کمک می‌کند یک بزرگ‌سال سالم و متعادل بسازید.
اگر این مقاله برایتان مفید بود، لطفاً آن را با دیگران به اشتراک بگذارید. برای مشاوره تخصصی یا طرح سوال در مورد طرحواره‌درمانی، در بخش نظرات با ما در ارتباط باشید.
