روابط عاطفی، علی‌رغم شروعی عاشقانه و پرشور، گاه به بن‌بست می‌رسند. زوج‌ها احساس می‌کنند که نمی‌توانند یکدیگر را درک کنند، از بحث‌های تکراری و دعواهای بی‌پایان خسته می‌شوند و در نهایت، حس صمیمیت و امنیت از رابطه ناپدید می‌شود. اما دلیل این مشکلات همیشه رفتارهای سطحی نیست. در بسیاری از موارد، ریشه تعارضات عمیق‌تر از آن چیزی‌ست که به چشم می‌آید. اینجاست که طرحواره درمانی زوجین وارد میدان می‌شود.
طرحواره‌درمانی (Schema Therapy) روشی است که ابتدا توسط دکتر جفری یانگ برای درمان فردی، به‌ویژه اختلالات شخصیت طراحی شد. اما با گذشت زمان و موفقیت بالای این روش در درمان مشکلات مزمن هیجانی، نسخه‌ای از آن برای کار با زوج‌ها نیز توسعه یافت. طرحواره‌درمانی زوجین تلفیقی از درمان شناختی-رفتاری، روان‌درمانی گشتالتی، دلبستگی‌درمانی و روابط شیء است.
در طرحواره‌درمانی زوجین، تمرکز اصلی بر روی شناسایی و درمان “طرحوارههای ناسازگار اولیه” در هر یک از افراد است؛ الگوهای فکری، هیجانی و رفتاری که در کودکی شکل گرفته‌اند و در بزرگسالی روابط را تحت تأثیر قرار می‌دهند. این طرحوارهها، مانند تله‌هایی پنهان، روابط را از درون فرسایش می‌دهند.
طرحواره‌درمانی به زوج‌ها کمک می‌کند تا منشأ واکنش‌های منفی، آسیب‌زننده یا ناسازگار خود و شریک‌شان را درک کنند. به‌جای سرزنش متقابل، زوجین می‌آموزند که چگونه با ریشه‌های هیجانی خود روبه‌رو شوند و الگوهای جدیدی از تعامل را جایگزین کنند.
فرض کنید فردی با طرحواره «رهاشدگی» در رابطه قرار می‌گیرد. او به‌شدت از ترک شدن می‌ترسد، بیش از حد وابسته است یا به شکلی افراطی مراقب رابطه است. در مقابل، شریک عاطفی‌اش ممکن است دارای طرحواره «بازداری هیجانی» باشد و احساسات خود را ابراز نکند. نتیجه چه می‌شود؟ یک چرخه سمی که در آن یکی بیش‌ازحد می‌خواهد، دیگری عقب‌نشینی می‌کند و رابطه به سردی می‌گراید.
نمونه‌هایی از طرح‌واره‌هایی که معمولاً در روابط مشکل‌ساز می‌شوند:
هر یک از این طرحوارهها در صورت فعال شدن، می‌تواند به بروز الگوهای ناسالمی مانند دوری، سلطه‌گری، کنترل‌گری، وابستگی بیش از حد یا بی‌تفاوتی منجر شود.
در این مرحله با استفاده از پرسش‌نامه‌ها، مصاحبه عمیق، گفت‌وگو و تحلیل الگوهای رفتاری، درمانگر طرحوارههای هر یک از زوجین را شناسایی می‌کند. ابزارهایی مانند پرسش‌نامه طرحواره یانگ یا تحلیل الگوهای تعارض در این مرحله کاربرد دارند.
در این مرحله بررسی می‌شود که کدام طرحوارهها در برخورد با یکدیگر باعث بروز چرخه‌های منفی رفتاری شده‌اند. این مرحله کلیدی است چون الگوی تعامل ناسالم اغلب حاصل فعال شدن هم‌زمان طرحوارهها در دو طرف است.
زوج‌ها یاد می‌گیرند که منشأ رفتارهایشان از کجا آمده، چرا شریک‌شان چنین واکنشی نشان می‌دهد و چگونه می‌توانند با همدلی، طرحوارهها را کنترل کنند. در این مرحله آموزش مهارت‌های هیجانی مانند خودتنظیمی، ذهن‌آگاهی و گفت‌وگوی سازنده ارائه می‌شود.
با استفاده از تکنیک‌هایی مانند گفت‌وگوی دو صندلی، تصویرسازی هدایت‌شده، بازی‌درمانی زوجی، نامه‌نگاری احساسی، طرحواره‌نامه و تمرین‌های ارتباطی، طرحوارهها به چالش کشیده می‌شوند و الگوهای جدید ساخته می‌شوند.
تمرکز نهایی بر ایجاد الگوی ارتباطی مبتنی بر صداقت، حمایت متقابل، خودافشایی سالم، مشارکت هیجانی و بزرگسال سالم است.
| ویژگی‌ها | طرحواره‌درمانی زوجین | زوج‌درمانی سنتی |
|---|---|---|
| تمرکز بر ریشه‌یابی مشکلات | دارد | کمتر یا سطحی |
| کار عمیق بر روی هیجانات | دارد | بسته به رویکرد |
| توجه به کودکی و طرحواره | دارد | نه همیشه |
| تحلیل چرخه تعارض در رابطه | بله | محدود |
| ساختار جلسات | ساختارمند و میان‌مدت تا بلندمدت | معمولاً کوتاه‌مدت |
| ادغام با درمان فردی | بله | کمتر |
| تمرکز بر رشد فردی و زوجی | هم‌زمان | اغلب فقط زوجی |
طرحواره‌درمانی زوجین روشی نیست که فقط به بهبود روابط زناشویی کمک کند؛ این یک مسیر رشد فردی و مشترک است. زمانی که زوج‌ها طرحوارههای خود را می‌شناسند و یاد می‌گیرند چگونه به جای تکرار الگوهای آسیب‌زا، به صورت بالغ و آگاهانه ارتباط برقرار کنند، رابطه‌شان از بُن متحول می‌شود. آن‌ها می‌آموزند به جای جنگیدن برای پیروزی، برای همدلی تلاش کنند؛ به جای واکنش‌های فوری، مکث کنند و نیازهای خود و طرف مقابل را بشناسند.
اگر احساس می‌کنید که در چرخه‌ای از تعارضات گیر افتاده‌اید یا نمی‌دانید چگونه دوباره به رابطه‌تان گرما ببخشید، شاید وقت آن رسیده که با یک درمانگر طرحواره‌محور صحبت کنید. این مسیر آسان نیست، اما نتایج آن می‌تواند عمیق، پایدار و شگفت‌انگیز باشد.
